Okucia budowlane – wprowadzanie do obrotu okuć budowlanych

Okucia budowlane, w zależności od zamierzonego użycia, podlegają odpowiednim systemom oceny i weryfikacji stałości właściwości użytkowych. Okucia budowlane wykorzystywane w oknach i drzwiach, muszą spełnić szereg właściwości użytkowych, które mają wpływ na bezpieczeństwo użytkowania i dostępność obiektów oraz ochronę pożarową.

Spis treści

1. Okucia budowlane – właściwości użytkowe
2. Wprowadzanie do obrotu okuć budowlanych
3. Wprowadzanie do obrotu na podstawie odpowiednich dokumentów odniesienia
4. Wprowadzanie do obrotu – podstawa stwierdzenia przydatności okuć budowlanych do użycia
5. Okucia budowlane – obowiązki producenta przy wprowadzaniu do obrotu
6. Wprowadzanie do obrotu okuć budowlanych nieobjętych normami
7. Wprowadzanie do obrotu – aktualność norm a Deklaracja Właściwości Użytkowych

Okucia budowlane – właściwości użytkowe

Zgodnie z obowiązującym rozporządzeniem CPR 305/2011 [1] wyroby budowlane, w celu zapewnienia podstawowych wymogów dotyczących obiektów budowlanych, powinny spełniać wymagania odpowiednie do zamierzonego zastosowania:

• nośność i stateczność,
• bezpieczeństwo pożarowe,
• higiena, zdrowie i środowisko,
• bezpieczeństwo użytkowania i dostępność obiektów,
• ochrona przed hałasem,
• oszczędność energii i izolacyjność cieplna,
• zrównoważone wykorzystanie zasobów naturalnych.

W przypadku okuć budowlanych wykorzystywanych w drzwiach i oknach szereg właściwości użytkowych spośród ww. wymagań podstawowych ma znaczący wpływ na bezpieczeństwo użytkowania i dostępność obiektów oraz ochronę pożarową (w stosunku do drzwi/okien stosowanych jako przegroda ogniowa). Okucia budowlane w zależności od zamierzonego użycia (ściśle związanego z ww. wymaganiami podstawowymi) podlegają, zgodnie z Decyzją Komisji (UE) z dnia 18 kwietnia 2011 r. (2011/246/UE) [2] oraz Rozporządzeniem Ministra Infrastruktury i Budownictwa z dnia 17 listopada 2016 r. [3], systemom oceny i weryfikacji stałości właściwości użytkowych (tabela poniżej).

Przyporządkowanie adekwatnego systemu oceny i weryfikacji stałości właściwości użytkowych dla danego wyrobu wiąże się z odpowiednimi wymaganiami stawianymi producentowi, dystrybutorowi lub importerowi wprowadzającemu wyrób do obrotu.

W przypadku systemu 1. (okucia budowlane do drzwi ppoż.) na etapie oceny wyrobu budowlanego niezbędny jest udział akredytowanej jednostki certyfikującej, która nadzoruje cały proces od produkcji (łącznie z zakładową kontrolą produkcji), poprzez badania po znakowanie i wprowadzanie do obrotu.

W procesie certyfikacji konieczne jest również wykonanie badań w akredytowanej jednostce badawczej określonej/zatwierdzonej przez akredytowaną jednostkę certyfikującą. Okucia budowlane, zgodnie z rozporządzeniem CPR 305/2011 [1], decyzją Komisji (UE) z dnia 18 kwietnia 2011 r. (2011/246/UE) [2] oraz rozporządzeniem Ministra Infrastruktury i Budownictwa z dnia 17 listopada 2016 r. [3], są wyrobem budowlanym. Zobowiązuje to producenta, dystrybutora bądź importera (tj. wprowadzającego wyrób do obrotu) do zadeklarowania właściwości użytkowych zgodnie z dokumentem odniesienia oraz znakowania wyrobu znakiem B lub CE. W przypadku okuć budowlanych można wyróżnić kilka ścieżek wprowadzania wyrobu do obrotu, wynikających ze specyfiki wyrobu oraz dokumentu odniesienia.

Wprowadzanie do obrotu okuć budowlanych

W przypadku okuć budowlanych, dla których uzgodniono i wprowadzono normatywne dokumenty odniesienia (normy PN-EN), można określić dwie ścieżki postępowania ze względu na charakter norm – zharmonizowanych lub nie – i zawartych w nich zapisach. Jest jeszcze trzecia ścieżka, w której brak jest normatywnego dokumentu odniesienia (okucia budowlane wykraczające poza zakres normy) – producent chcąc wprowadzić okucia budowlane do obrotu zobowiązany jest zgłosić się do Jednostki Oceny Technicznej (JOT), np. ITB, w celu uzyskania dokumentu odniesienia.

Zgodnie z obowiązującymi przepisami [1] producent/wprowadzający okucia budowlane (wyrób) do obrotu powinien mieć świadomość, z jakim produktem chce wejść na rynek, deklarować jego zamierzone zastosowanie oraz odpowiedni poziom właściwości użytkowych. W tym celu niezbędne jest zapoznanie się z zapisami dokumentów odniesienia i sprawdzenie, czy produkt i zakres użycia mieści się w zakresie normy.

• Do wprowadzenie do obrotu potrzebujesz norm zharmonizowanych - sprawdź wykaz

Wprowadzanie do obrotu na podstawie odpowiednich dokumentów odniesienia

Okucia budowlane trzeba wprowadzać do obrotu na podstawie odpowiednich dokumentów odniesienia. Bardzo często popełniany błąd to wystawianie Deklaracji Właściwości Użytkowych na podstawie niewłaściwego dokumentu odniesienia (normy). Przykładem mogą być dostępne na rynku zawiasy oraz norma PN-EN 1935. Przywołany dokument normatywny dotyczy tylko zawiasów jednoosiowych, co więcej, w zakresie normy podkreślono, że z wyłączeniem sprężynowych. Zawiasy wieloosiowe, stosowane bardzo często w drzwiach wewnętrznych jako chowane, oraz sprężynowe, montowane w drzwiach przeciwpożarowych, nie są objęte tą normą, a w związku z brakiem dokumentu odniesienia okucia budowlane tego typu muszą uzyskać Krajową lub Europejską Ocenę Techniczną. Analogiczna sytuacja występuje w przypadku zamków wielopunktowych. Obowiązującą normą jest PN-EN 12209, ale nie obejmuje ona zamków wielopunktowych. Niezbędne jest zatem uzyskanie KOT lub EOT na tego typu okucia budowlane. W CEN trwają prace normalizacyjne związane z wdrożeniem odpowiedniej normy, trudno jednak określić termin ich zakończenia i przyjęcia wytycznych do stosowania.

Wprowadzanie do obrotu – podstawa stwierdzenia przydatności okuć budowlanych do użycia

Kwestią często poruszaną i poddawaną pod dyskusję jest potwierdzenie przydatności okuć budowlanych do użycia w drzwiach na podstawie badań zamontowanej stolarki. Obowiązujące normy dopuszczają tylko jeden przypadek, w którym potwierdzenie właściwości użytkowej podczas badań pozwala na jej określenie dla samego okucia budowlanego – chodzi oczywiście o odporność ogniową. Badanie na pełnowymiarowej próbce drzwiowej według zapisów normy PN-EN 16034 umożliwia potwierdzenie właściwości dla okuć budowlanych zgodnie z odpowiednim dokumentem odniesienia. Pozostałych parametrów, tj. wytrzymałościowych i trwałości, związanych również z bezpieczeństwem użytkowania, nie da się bezpośrednio przełożyć z badań drzwi na wymagane dla konkretnych okuć budowlanych.

Według obowiązujących norm znacząco odbiegają one bowiem od tych, którym podlegają okucia budowlane. Dobrym przykładem może być tutaj weryfikacja trwałości zawiasów drzwiowych. Według normy PN-EN 1935 badanie okucia należy przeprowadzić na skrzydle próbnym o maksymalnej masie przewidywanej dla danego zawiasu, przy czym cała masa skrzydła zawieszona jest na jednym (górnym) zawiasie (pozostałe elementy/zawiasy pełnią tylko funkcję prowadzącą – nie przenoszą obciążenia pionowego pochodzącego od masy skrzydła). Po badaniu oceniane jest przemieszczenie poziome i pionowe, wynikające z obciążenia zawiasu i jego deformacji. 

Metodologia badania kompletnego zespołu drzwiowego (drzwi) według PN-EN 1191 jest inna i nie może być podstawą oceny zawiasów. W przypadku określania trwałości drzwi ich pełnowymiarową próbkę zawiesza się na dwóch lub trzech zawiasach, przy czym obciążenie wynikające z masy skrzydła jest rozłożone w różnym stopniu (zależnym od montażu próbki) na wszystkie zawiasy. Różnice w podejściu norm okuciowych i drzwiowych można by mnożyć, jednak wniosek końcowy jest taki, że badanie drzwi z zamontowanymi okuciami nie daje możliwości określenia właściwości użytkowych okuć budowlanych.

Okucia budowlane – obowiązki producenta przy wprowadzaniu do obrotu

Zapisy Krajowych Ocen Technicznych dla drzwi wewnętrznych zawierają informację, że powinny one być wyposażone w okucia budowlane wprowadzone do obrotu i stosowania zgodnie z obowiązującymi przepisami, co wiąże się z wystawieniem przez producenta/wprowadzającego okucia budowlane do obrotu Krajowej Deklaracji Właściwości Użytkowych/Deklaracji Właściwości Użytkowej. Zdarza się, że zarówno producenci drzwi, jak i okuć budowlanych zapominają o tych zapisach i obowiązkach wynikających z wprowadzania wyrobów na rynek. W przypadku kontroli prowadzonej przez nadzór budowlany brak wystawienia stosownych dokumentów oraz nieprzekazanie ich odbiorcy może nieść za sobą konsekwencje zarówno dla producenta okuć budowlanych, jak i drzwi.

Okucia budowlane stosowane w drzwiach ppoż. podlegają jeszcze bardziej restrykcyjnym wymaganiom. Zgodnie z zapisami odpowiednich norm każde okucie budowlane  instalowane w drzwiach o odporności ogniowej i/lub dymoszczelności powinno mieć certyfikat wydany przez jednostkę certyfikującą, uwzględniający właściwości użytkowe z zakresu wymagań podstawowych „bezpieczeństwo pożarowe” oraz innych, np. „bezpieczeństwo użytkowania i dostępność obiektów”, dopasowane do zamierzonego zastosowania wyrobu. Wiąże się to oczywiście z przeprowadzeniem całego procesu certyfikacyjnego – od wykonania właściwych badań w odpowiedniej jednostce badawczej poprzez prowadzenie zakładowej kontroli produkcji i audyt przez jednostkę certyfikującą aż po analizę posiadanych dokumentów i wydanie certyfikatu.

Wprowadzanie do obrotu okuć budowlanych nieobjętych normami

Firmy produkujące okucia budowlane przeznaczone do specjalnych zastosowań, często poruszają problem, jakim jest chęć wprowadzania wyrobów o właściwościach wykraczających poza zakres zapisów norm, wynikających z przepisów nadrzędnych lub potrzeb rynku. Przykładem mogą być okucia budowlane wykorzystywane w drzwiach ewakuacyjnych. Wymagania stawiane niektórym drzwiom do zastosowań specjalnych (np. na drogach ewakuacyjnych) z zakresu „bezpieczeństwo użytkowania i dostępność obiektów” to m.in. trwałość 500 000 lub 1 000 000 cykli. Dostępne na rynku normy okuciowe jako maksymalną liczbę cykli dla okuć budowlanych przeważnie przewidują ich 200 000 (wyjątkiem są zamykacze i norma PN-EN 1154, która określa ją na 500 000 cykli).

Producenci drzwi, działając w oparciu o zapisy norm drzwiowych i wytycznych krajowych, są zobowiązani uwzględnić w instrukcjach obsługi zapis, że po 200 000 cykli okucia budowlane powinien wymienić autoryzowany serwis. Wychodząc naprzeciw oczekiwaniom odbiorcy, producenci okuć budowlanych chcieliby móc przekazać dokument, który pozwoliłby na uniknięcie takich postanowień. Istnieje jednak możliwość zgłoszenia się do JOT z prośbą o wydanie KOT lub EOT z uwzględnieniem większej liczby cykli, niż to przewiduje norma.

Podobnie sytuacja wygląda w przypadku masy skrzydła drzwiowego – nie zawsze zapisy norm na okucia budowlane biorą pod uwagę potrzeby rynku. Jego maksymalna masa określona w odpowiednich normach może okazać się niewystarczająca w obliczu zamierzonego stosowania (np. 200 kg), dlatego zasadne byłoby uzyskanie KOT lub EOT również na takie wyroby. Co warto podkreślić – grupa sektorowa SG06 (z jednostek notyfikowanych UE), zajmująca się tematyką m.in. okien, drzwi i okuć budowlanych, zauważyła problem i zgłosiła się do CEN z prośbą o wprowadzenie nowych poziomów właściwości użytkowych dla mas skrzydeł oraz trwałości w normach okuciowych. Przy przeglądach i aktualizacji norm można się spodziewać uwzględnienia nowych klas, dzięki którym producenci zyskają możliwość deklarowania wyższego poziomu właściwości użytkowych, niż do tej pory przewidywały normy.

Podobnym przykładem mogą być okucia budowlane do drzwi i okien balkonowych oraz właściwość użytkowa dotycząca odporności na włamanie. Na rynku znajdują się okucia budowlane, dla których przewiduje się odpowiednią odporność na włamanie, ale odnosząca się do nich norma PN-EN 13126-8 nie uwzględnia tej cechy. W tym przypadku, podobnie jak przy zwiększonej liczbie cykli trwałości (otwarć i zamknięć) dla okuć budowlanych, niezbędne jest uzyskanie Krajowej Oceny Technicznej lub Europejskiej Oceny Technicznej. Dla producentów specjalizujących się w takich okuciach budowlanych dokumenty takie wydał Instytut Techniki Budowlanej.

Wprowadzanie do obrotu – aktualność norm a Deklaracja Właściwości Użytkowych

Podczas wprowadzania do obrotu okuć budowlanych mogą pojawić się wątpliwości dotyczące dat wprowadzenia nowego wydania norm oraz wynikających z tego obowiązków. Po ogłoszeniu normy na stronie internetowej PKN producent ma kilka możliwości.

Jeśli nowo wprowadzona norma jest nowym dokumentem (nie zastępuje poprzedniego wydania, np. PN-EN 16864, dotycząca kłódek mechatronicznych), to producent powinien wystawiać stosowną deklarację od dnia ogłoszenia normy (oczywiście warunek konieczny to posiadanie odpowiednich badań zgodnych z jej zapisami). Jeśli producent ma w dniu ogłoszenia ważny inny dokument (np. KOT), może się nim posługiwać aż do momentu utraty jego ważności. Powinien jednak czynić starania, aby móc wystawić dokument zgodny z nowymi wytycznymi. Jeśli nowa norma ma załącznik ZA, można się spodziewać, że w pewnej perspektywie czasu znajdzie się ona w Dzienniku Urzędowym jako dokument zharmonizowany. Po wprowadzeniu normy, zgodnie z powyższymi zapisami, należy znakować wyrób znakiem B, a po ogłoszeniu jej jako zharmonizowanej można znakować znakiem CE, w obu przypadkach pod warunkiem wykonania badań w odpowiedniej jednostce.

Jeśli nowo wprowadzona norma zastępuje jej poprzednie wydanie (obie wersje nieobjęte harmonizacją), to producent powinien znakować okucia budowlane wyprodukowane po dniu ogłoszenia nowego wydania normy zgodnie z jego zapisami i dołączać deklarację właściwości użytkowych na nową normę. Wiąże się to z przeprowadzeniem badań lub wykonaniem ich tzw. walidacji, z możliwością uwzględnienia przez laboratorium wyników uzyskanych dla poprzedniego wydania normy.

Jeśli według PKN nowo wprowadzona norma zastępuje wydanie dokumentu zharmonizowanego, podstawową kwestią pozostaje weryfikacja, czy doszło do zmian na liście norm zharmonizowanych. Jeśli nie – nowe wydanie normy może być podstawą do znakowania okuć budowlanych znakiem B. Jeżeli jednak producent chce dalej posługiwać się znakiem CE, powinien jedynie nadzorować publikację norm zharmonizowanych. Ich wykaz ma, z punktu widzenia wprowadzających do obrotu, bardzo ważne zapisy, a mianowicie tzw. okresy przejściowe i obowiązywania dokumentów. W przypadku wprowadzenia normy na listę znajdzie się tam informacja, do kiedy można stosować zapisy starych wytycznych, a od kiedy bezwzględnie należy posługiwać się jedynie jej nowszym wydaniem.

Literatura:

1. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 305/2011 z dnia 9 marca 2011 r. ustanawiające zharmonizowane warunki wprowadzania do obrotu wyrobów budowlanych i uchylające dyrektywę Rady 89/106/EWG (Tekst mający znaczenie dla EOG).

2. Decyzja Komisji 2011/246/UE z dnia 18 kwietnia 2011 r. zmieniająca decyzję 1999/93/WE w sprawie procedury zaświadczania zgodności wyrobów budowlanych zgodnie z art. 20. ust. 2. dyrektywy Rady 89/106/EWG w zakresie drzwi, okien, okiennic, żaluzji, bram i powiązanych z nimi okuć budowlanych (notyfikowana jako dokument nr C(2011) 2587).

3. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury i Budownictwa z dnia 17 listopada 2016 r. w sprawie sposobu deklarowania właściwości użytkowych wyrobów budowlanych oraz sposobu znakowania ich znakiem budowlanym.

mgr inż. Wojciech Woźniak

mgr inż. Stefan Nowakowski